Ukraina "trung lập" : Giải pháp tháo gỡ nguy cơ xung đột Nga - phương Tây ?

Theo nhiều chuyên gia, khủng hoảng Ukraina rất có thể sẽ tái bùng phát thành xung đột vũ trang. Liệu có giải pháp chính trị nào giúp tháo gỡ khủng hoảng ? RFI xin giới thiệu đề xuất về một giải pháp Ukraina trung lập về mặt liên minh quân sự, cho phép tháo ngòi nổ xung đột. Theo quan điểm này, việc Ukraina không gia nhập Liên minh Quân sự Bắc Đại Tây Dương (NATO) không đồng nghĩa với việc Ukraina đầu hàng Nga, từ bỏ nỗ lực dân chủ hoá. Ngược lại, việc một nước Ukraina không tham gia NATO, nhưng dân chủ hoá, và gắn bó mật thiết với Liên Âu, có thể là điều gây khó khăn nhiều hơn cho bất cứ chính quyền độc tài nào tại Matxcơva.     

***

1/ Đối kháng chủ yếu hiện nay trong khủng hoảng Ukraina là gì ?

Nhà chính trị học Canada Jocelyn Coulon, thuộc một trung tâm nghiên cứu chính trị quốc tế (Centre d’études et de recherches internationales, đại học Montréal, CERIUM) giới thiệu về một bài xã luận đáng chú ý hồi tuần trước trên báo Globe and Mail, nhật báo Anh ngữ hàng đầu của Canada, cho biết điểm chung trước hết giữa Nga và phương Tây là hai bên đều đồng ý với nguyên tắc “một Ukraina độc lập” (“Ukraina cần có một cử chỉ nhân nhượng” trên trang mạng Lapresse.ca, ngày 20/01/2022).

Vấn đề mâu thuẫn chính là, tại Kiev, người ta cho rằng “phương tiện duy nhất để có được độc lập là gia nhập NATO và Liên Hiệp Châu Âu". Nếu gia nhập NATO, Ukraina sẽ được bảo vệ về an ninh, theo điều 5 của Hiến chương NATO, và những lợi ích về kinh tế khi trở thành thành viên Liên Âu. Kể từ xung đột năm 2014, với việc Nga sát nhập bán đảo Crimée, và hậu thuẫn phe ly khai vùng Donbass, quan hệ Ukraina và NATO siết chặt. Năm 2017, Quốc Hội Ukraina ra luật khẳng định việc gia nhập NATO trở lại mục tiêu chiến lược của chính sách đối ngoại và an ninh quốc gia. Mục tiêu này đã được đưa vào Hiến pháp Ukraina năm 2019. Năm 2020, tổng thống Ukraina, phê chuẩn dự án phát triển Đối tác đặc biệt NATO – Ukraina nhằm để thúc đẩy việc Kiev gia nhập tổ chức này.

Về phía nước Nga, chính quyền Matcơva nhìn nhận vấn đề hoàn toàn khác. Theo nhà chính trị học Jocelyn Coulon, trong vòng 30 năm vừa qua, đã có gần 20 quốc gia thuộc khối Đông Âu và Liên Xô cũ đã quyết định đi với phương Tây. Việc “không ai muốn sống dưới sự thống trị của đế chế Nga là điều bình thường”. Thế nhưng, việc khối NATO kết nạp nhiều thành viên mới ở sát biên giới phía tây nước Nga, và hứa hẹn tiếp tục mở rộng trở nên một đe dọa, theo quan điểm của Matxcơva. Nhà chính trị học Canada cũng nhấn mạnh đến phương diện lịch sử, khi nước Nga đã thường xuyên là nạn nhân của “quá nhiều cuộc xâm lăng” đến từ phía tây. Hồi ức lịch sử này chắc chắn vẫn còn nhiều ảnh hưởng với hiện tại. Theo chính quyền Putin, việc Ukraina gia nhập NATO là một lằn ranh đỏ. Đây là điều được đưa ra để biện minh cho các hành động gây hấn của Nga với Ukraina.

2/ Giải pháp trung lập với Ukraina cụ thể như thế nào?

Nhật báo Globe and Mail đề xuất việc thương lượng để Ukraina đi theo quy chế trung lập, giống như mô hình của nước Áo năm 1955, nhằm giải tỏa áp lực gia tăng trong quan hệ giữa phương Tây và Nga.  

Sau Thế chiến hai, nước Áo từng bị bốn quốc gia chiến thắng kiểm soát (bao gồm Hoa Kỳ, Anh Pháp và Liên Xô). Phải mất hơn 10 năm, các đại cường mới tìm ra được một thoả hiệp có lợi cho tất cả các bên. Đó là đổi lấy việc Liên Xô rút quân, Matxcơva nhận được bảo đảm là Áo sẽ trở thành một quốc gia trung lập, trong lúc tiếp tục bảo tồn các định chế dân chủ và hệ thống kinh tế mang tính phương Tây. Kể từ đó, Áo vẫn là một quốc gia trung lập, và không có ý định trở thành thành viên của NATO.

Điều tốt cho Áo cũng có thể tốt cho Ukraina. Quy chế của một quốc gia trung lập không hề loại trừ mối quan hệ mật thiết của Áo với các nước phương Tây, và thậm chí quan hệ của Áo với các nước châu Âu và Hoa Kỳ còn trở nên mật thiết hơn. Phần Lan, Thụy Điển, Thụy Sĩ và Ireland cũng là các quốc gia châu Âu theo quy chế trung lập. Các quốc gia này có các định chế dân chủ cũng vững vàng, nếu không nói là hơn so với nhiều quốc gia thành viên NATO. Trong thời gian gần đây, Thụy Điển và Phần Lan khẳng định mạnh mẽ ý định gia nhập NATO, nhưng theo chính quyền hai nước, chủ trương này được đưa ra trong bối cảnh an ninh quốc gia bị đe dọa.  

3/ Cần bước đi đầu tiên nào để hướng tới quy chế trung lập cho Ukraina ?

Nhà chính trị học Canada, trong bài viết “Ukraina cần có một cử chỉ nhân nhượng” trên trang mạng Lapresse.ca, nhấn mạnh là chính quyền Kiev phải rút đề nghị gia nhập NATO. Điều này không hề dễ dàng, bởi từ gần 20 năm nay, tất cả các chính quyền Ukraina đều coi việc gia nhập Hiệp ước Quân sự Bắc Đại Tây Dương là một trụ cột trong chính sách đối ngoại. Chính quyền các thời tại Ukraina đã thành công trong việc khiến gần một nửa dân cư Ukraina, thoạt tiên còn lưỡng lự, ủng hộ quan điểm này.

Trên thực tế, theo nhà chính trị học, có một sự tương phản ghê gớm giữa một bên là hy vọng trong công chúng Ukraina về việc gia nhập NATO, được chính giới Ukraina cổ vũ, và bên kia là thực tế của một con đường đầy chông gai, khi mà “NATO đặc biệt chú ý đến việc tạo ra rất nhiều trở ngại trên con đường gia nhập khối”, theo nhà chính trị học Jocelyn Coulon.

Chuyên gia người Canada này nhấn mạnh là đã đến lúc Ukraina “thay vì sống trong ảo ảnh, hãy trở lại với thực tại”. Người Ukraina cần hiểu rằng nếu quân đội Nga can thiệp, không có quốc gia NATO nào trực tiếp giải cứu Ukraina. Ukraina sẽ phải hứng chịu toàn bộ những tàn phá kinh hoàng của một xung đột quân sự. Đây là lúc cần đến sự thoả hiệp, và để làm được điều này cần có một thái độ thực tế. Tuy nhiên, vẫn theo ông Jocelyn Coulon, trong thời điểm hiện tại, điều này rất khó xảy ra, bởi những người lãnh đạo chính quyền Kiev không có một thái độ như vậy. Nhà chính trị học Canada dẫn lại một phát biểu hồi đầu tuần, trên báo Pháp Le Figaro, ngoại trưởng Ukraina đã chế nhạo quan niệm “đầy ảo tưởng” của giới tinh hoa Pháp (ngụ ý nhắc đến tổng thống Emmanuel Macron) về nước Nga, nhưng cùng lúc đó lãnh đạo ngoại giao Ukraina lại khẩn nài Paris hỗ trợ. Theo Jocelyn Coulon, thái độ nói trên của Kiev không hứa hẹn điều gì tốt.

4/ Ukraina trung lập có đồng nghĩa với việc phương Tây đầu hàng trước các tham vọng đế quốc của Nga ?

Nhà báo, nhà phân tích chính trị, tiến sĩ Anatol Lieven, giáo sư thỉnh giảng trường King’s College Luân Đôn, trong một phân tích mới đây trên The Nation, “Ukraine: The Most Dangerous Problem in the World. But there’s already a solution / Ukraina: Vấn đề nguy hiểm nhất hành tinh, nhưng đã có một giải pháp" (The Nation, ngày 15/11/2021), nhận định, quy chế trung lập của Ukraina, không tham gia Liên minh quân sự có thể gây bất lợi cho Nga nhiều hơn là cho phương Tây. Với việc Ukraina hưởng quy chế trung lập, Nga sẽ không thể thúc đẩy Kiev tham gia vào các khối do Nga lập ra.  

Chuyên gia Anatol Lieven cũng nhấn mạnh đến các bài học của ba quốc gia Phần Lan, Thụy Điển và Áo trong Chiến tranh Lạnh. Các quốc gia này đã không mất gì do quy chế trung lập. Tất cả đều đã phát triển thành các xã hội phương Tây dân chủ, thịnh vượng, tôn trọng Nhà nước pháp quyền, và sau này đã có thể gia nhập Liên Hiệp Châu Âu, sau khi Chiến tranh Lạnh kết thúc.

5/ Con đường nào khả thi cho việc Ukraina trung lập ?

Việc chính quyền Kiev khăng khăng muốn gia nhập NATO, trong lúc hai vùng lãnh thổ, bán đảo Crimée và khu vực miền đông Donbass, hoặc do Nga kiểm soát, hoặc do phe ly khai thân Nga kiểm soát, khiến tình hình trở nên bế tắc. Bởi NATO ắt hẳn không thể kết nạp Ukraina trong lúc quốc gia này đang bị chia cắt về lãnh thổ. Theo giáo sư  King’s College Luân Đôn, một chìa khoá quan trọng để dẫn đến lối thoát cho khủng hoảng chính là thoả thuận Minsk II, đạt được vào đầu năm 2015. Hội Đồng Bảo An đã ra một nghị quyết yêu cầu các bên thực thi thoả thuận này nhằm thiết lập hoà bình tại Ukraina. Một điểm căn bản trong Thỏa thuận cho phép chấm dứt chiến tranh này là xác lập quyền tự trị của vùng Donbass, nằm trong lãnh thổ của một nhà nước Liên bang Ukraina (nếu dân chúng khu vực ủng hộ quyền tự trị, qua trưng cầu dân ý).

Theo chuyên gia Anatol Lieven, chính quyền Kiev “chưa bao giờ đạt được một thoả thuận có lợi như vậy”. Trưng cầu dân ý về quyền tự trị và thành lập chính quyền khu tự trị theo hiến pháp Ukraina phải được tiến hành trước khi Ukraina giành quyền kiểm soát biên giới với Nga. Cảnh sát và tòa án ở Cộng hòa Tự trị Donbass sẽ trực thuộc chính quyền khu vực. An ninh quân sự sẽ được cung cấp bởi một lực lượng gìn giữ hòa bình của Liên Hiệp Quốc được thu hút từ các quốc gia trung lập bên ngoài châu Âu và được thành lập như một phần của nghị quyết của Hội Đồng Bảo An nhằm hỗ trợ giải quyết hòa bình.

Nhà chính trị học Anh nhấn mạnh, chính quyền Mỹ vẫn có khả năng xoay chuyển tình hình tại Ukraina, nếu từ bỏ việc ủng hộ “mục tiêu vô vọng” trở thành thành viên NATO của Ukraina. Trong trường hợp này, Mỹ có thể gây áp lực buộc chính phủ và Quốc Hội Ukraina chấp nhận một thoả thuận “Minsk III”, nối tiếp những gì đã được đặt nền móng trong thoả thuận Minsk II.

Mục tiêu là ngăn chặn xung đột tại Ukraina, bởi nếu xảy ra một cuộc chiến tranh mới, dù chỉ là hạn chế giữa Ukraina và Nga, Mỹ cũng sẽ bị trói chân, trong lúc đang phải đối phó với nhiều thách thức quan trọng hơn. Nếu điều này xảy ra, đây “sẽ là thảm họa cho Mỹ, Nga, cho thế giới, và cho chính Ukraina”.