Lạ, lạ vì chỉ cần có chút lý trí thì sẽ thấy ngay những hành động của ông ta là sai trái (chưa nói phi nhân và tàn ác); lạ vì chỉ cần nghĩ tới đất nước mình có hoàn cảnh tương tự như Ucraine thì lập tức sẽ phản đối và lên án ông ta… Thế nhưng, lắm người vẫn ngụy biện để ủng hộ và tung hô, là vì sao thế?
Tôi cho rằng tệ sùng bái cá nhân là lý do. Sự sùng bái ấy, mở rộng ra, là sùng bái nước lớn, và nhiều thứ khác nữa. Người Việt mắc bệnh này rất nặng, có thể gọi là trầm kha và nan y. Thấy người giàu thì liền xuýt xoa, thấy kẻ có địa vì thì trầm trồ; ghét cửa quyền, hách dịch, ghét tham ô tham nhũng nhưng thấy kẻ có quyền thế giàu có về làng thì liền tấm tắc lấy làm tấm gương để dạy con…
Tâm lý sùng bái cá nhân ấy từ đâu mà ra? Từ tâm thức nô lệ. Kẻ nô lệ có những nghịch lý trong tinh thần: vừa khinh vừa sợ, vừa coi thường vừa ngưỡng mộ, vừa bạo lực vừa hèn nhát, vừa xa lánh vừa muốn tiếp cận, vừa dè bỉu vừa tôn sùng… Những ẩn ức về sự lệ thuộc, về sự yếu nhược, nghèo hèn đã sinh ra thứ tâm lý này.
Những người mắc bệnh sùng bái cá nhân là do khao khát quyền lực, khao khát giàu có, coi những thứ ấy là lý tưởng, là giá trị, là đích đến, là thành tựu… và hết lòng ngưỡng vọng. Nhưng vì không có khả năng hay điều kiện để đạt được, thế là sinh ra thứ tâm lý có vẻ mâu thuẫn kia. Mâu thuẫn nhưng kỳ thực là rất thống nhất, nó chỉ là 2 mặt của một tờ giấy.
Những kẻ ấy, sẽ “quay xe” rất nhanh khi may mắn được đổi ngôi. Từ yếu hèn bỗng trở nên hung hăng, từ tự ti bỗng thành rất tự tin, từ nịnh bợ bỗng trở nên hách dịch, từ quê mùa bỗng trở nên trưởng giả…
Sự sùng bái cá nhân là biểu hiện của việc đánh mất bản thân, đánh mất con người cá nhân, không có nhân vị và ý thức về nhân vị, không tự ý thức về giá trị và không có giá trị riêng để theo đuổi.
Một xã hội gồm những kẻ mắc bệnh sùng bái cá nhân là một xã hội vô sắc, một xã hội đồng phục và tuân phục. Xã hội ấy sẽ chuyển từ cực này sang cực kia: cừu thành sói, yên thành loạn. Mâu thuẫn thường được giải quyết bằng bạo lực. Xã hội ấy không biết đối thoại mà chủ yếu là “đối thụi”. Nó khó đi con đường khai sáng mà chủ yếu thực hiện các cuộc “cách mạng” thay thế.
Sùng bái cá nhân, như những đứa trẻ suốt đời dựa dẫm vào cha mẹ, “cậy” bố, cậy anh, cậy đại ca trong xóm để an tâm và vênh váo. Đó là biểu hiện của một xã hội chưa trưởng thành, một xã hội toàn trẻ con.
Chỉ đến khi nào người ta tự tin vào bản thân và theo đuổi giá trị của riêng mình mà không cần lệ thuộc và phụ thuộc vào kẻ khác, trong khi vẫn tôn trọng sự khác biệt, khi ấy con người mới thật sự bắt đầu hành trình trưởng thành. Mà điều ấy ở ta, cho đến nay, vẫn còn xa vời và xa xỉ lắm…
Thái Hạo
12.03.2022
Thái Hạo
